خدا را شکر می‏کنم که توفیقم داد تا چند سالی را در هندوستان باشم و بتوانم دربارۀ بازماندۀ آثار زبان فارسی در نسخه‏ها و کتیبه‏ها و اشتراک هنرهای ایران و هند کنجکاوی و جستجو کنم. یکی از یافته‏هایم تذکرۀ حیات خوشنویسان است که به گمان اولین و آخرین تذکرۀ خوشنویسان ایران و هند به نظم فارسی است.

حیات خوشنویسان را «محمدحسین علوی» از خوشنویسانِ اهلِ ادب هندوستان در سال 1277 ق./ 1860 م. منظوم کرده است. هنگامی که انگلستان بر هندوستان چیرگی تمام داشت و فروغ اشتراکات هند و ایران رو به خاموشی می‏رفت. بهادرشاه دوم، آخرین پادشاه گورکانی هند (حک: 1857-1837م.)، خود خوشنویس بود و محمدحسین را ملقّب به «شیرین‏رقم» ساخت، و خود بعدها معزول و تبعید شد:

شهادت یافت آن شاه مکرّم              همانا ماتمش مثل محرّم

به من شیرین‏رقم شد زان خطابی           خطابی نی بل از برکت کتابی

در چنین زمانی سرودن تذکره‏ای دربارۀ کاتبان و خوشنویسان هند و ایران - از حضرت آدم تا سال کتابت نسخه در 1305 ق./ 1888 م. – و ثبت آن در تاریخ، بسیار ارزشمند است و در مطالعات تطبیقی هنر دو کشور سودمند خواهد بود. بنابر اطلاعی که از همین تذکره به دست می‏آید، شاعری و خوشنویسی در خانوادۀ وی موروثی بوده و پدرش، حسن بن سعید، نیز از فرهیختگان زمان خود بوده که در سرایش شعر عربی و کتابت قرآن مهارت داشته و در طریق درویشی گام می‏زده است.

محمدحسین که زبان مادری‏اش به گمان بسیار اردو بوده، این تذکره را به فارسی ساده و روان سروده است و خود اشاره می‏کند که ادعایی در باب هنر شاعری ندارد. ازین روست که این اثر در ضمن دیدن غباری از زوال زبان فارسی در شبه‏قارۀ آن روزگار، اطلاعات و نکات بسیاری را دربارۀ خوشنویسان و سلسله‏های شاگردی و استادی آنها بر ما روشن می‏سازد. آگاهی از نوع خطوطِ خوشنویسان، تعیین عیار و نقدِ ظریف آنها و القاب و موطنشان و ارتباطشان با مراکز قدرت و امیران و پادشاهان بسیار مفید و کارآمد است و بویژه دربارۀ معاصران مؤلف از منابع دست اول و نادر بشمار می‏رود.

نسخۀ بسیار سالم و خوانایی از این تذکره در موزۀ سالارجنگ حیدرآباد به شمارۀ 1434 هست که به خطِّ نستعلیق خوانا در 1305 ق. کتابت شده است. این نسخه بنابر انجامه‏اش، پاکنویسی است که به نظر سراینده رسیده و اصلاح شده است.

از آنجا که این نسخه مورد تأیید مؤلف قرار گرفته و نسخه‏ای دیگری هم به دست نیامده، نسخۀ یادشده اساس این تصحیح قرار گرفته است. کاتب هم همچون ناظم اثر، زبان مادری‏اش فارسی نبوده و ازین رو سهوهایی نیز از قلم وی به نسخه راه یافته که چه بسا برای مؤلف نیز قابل تشخیص نبوده است.

بر اساس پژوهش‏های موجود بسیاری از اطلاعات این تذکره نیازمند اصلاح و یا افزایش‏هایی است که کوشیده‏ام تا این کار در نهایت اختصار در پاورقی‏ها ارائه گردد. در نوشتن شرح و توضیحات، در کنار منابع فارسی و انگلیسی، بیشتر بر منابع و تذکره‏های فارسی هندوستان (همچون مرآه‏العالم از بختاورخان و تذکرۀ خوشنویسان از هفت قلمی دهلوی) و نیز تذکره‏های اردو (مانند صحیفۀ خوشنویسان از احمدشاغل عثمانی) نظر داشته‏ام.

به ضمیمۀ این تذکره، بخش احوالِ خطاطان از کتاب «مرآه‏العالم» بختاورخان (ف. 1096 ق.) نیز منتشر می‏گردد به دو دلیل اصلی. نخست این که تاکنون در ایران انتشار نیافته است و دیگر این که محمدحسین خود یادآوری کرده است که بخش بسیاری از «حیات خوشنویسان» را بر مبنای اطلاعات منثور بختاورخان، منظوم ساخته است؛ ازین رو یک‏جا منتشر شدن آنها بسیار پسندیده به نظر ‏رسید. احوالِ خطاطان در مرآه‏العالم پیشتر با نام «تذکرۀ خطاطان» شناخته شده و در نسخۀ خطی مورد استفاده نیز با نام «تذکرۀ خطاطین» معرفی شده است اما چون بختاورخان، خود این اثر را «احوال خطاطان» نامیده، این نام مناسب‏تر به نظر آمد. این بخش از کتاب مرآه‏العالم را بر مبنای دو متن، یکی چاپ لاهور (در 1979 م.) و دومی نسخۀ خطی موزۀ سالارجنگ، با رقم: «کتبۀ حقیر شیرین‏رقم» (ش 3/600) تصحیح کرده‏ام.

برای بهره‏مندی بیشتر خوانندگان و اهل قلم، تصاویری از آثار خوشنویسان یادشده نیز که امروزه در اختیار قرار دارد، در پایان اضافه شده تا مکمّل این کتاب باشد. این تصاویر غالباً از اصل آثار تصویربرداری شده و بیشترشان برای نخستین بار منتشر می‏شود و از انتشار آثار مشهوری که بارها به چاپ رسیده‏اند، خودداری شده است. مشخصات دقیق هریک از آثار نیز در فهرست تصاویر آمده است.

ویژگی‏های این دو تذکره و بسیاری از جزییات دیگر را در بخش «گزارش کار» به تفصیل معرفی کرده‏ام.

گفتنی است که موزۀ سالار جنگ تنها یک سوم از تصاویر هر نسخه را در اختیار مراجعه کننده می‏گذارد. در زمستان 1389 که به اتفاق دوستانم آقایان دکتر چندرشیکهر و هومن یوسفدهی به حیدرآباد رفتیم، اگر لطف دو دوست گرامی‏ام نبود، نسخه به تمامی به دستم نمی‏رسید. قدردان ایشانم.