متون و رسالاتِ فارسی که دربارۀ آموزش قواعد و اصول کتابت، خوشنویسی و هنرهایِ وابسته به آن است، از بهترین ابزارهایِ شناساییِ سنّتِ کتابت و خوشنویسیِ در ایران زمین بشمار می‏رود که بیشتر خوشنویسانِ کنونی از مطالعۀ آنها غافل بوده‏اند و این خود از دلایلِ اصلیِ پیدایشِ شکاف و فاصله میانِ بخش نظری درهنرِ فاخر گذشته و امروز ماست.

این متن‏ها معمولاً به مباحث مهمی می‏پردازند، از جمله: پیدایشِ خط، استادان و وجه تسمیۀ خط ها، ویژگی ابزار و وسایل مورد نیاز همچون: کاغذ، قلم، مرکب، قواعدِ کتابت مفردات و ترکیبات و گاه آداب معنوی کتابت.

از آنجا که کاتبان همگی باسواد و خوشنویسان نیز معمولا اهل ادبیات بوده اند و با ادیبان، شاعران و کتابخانه های شاهی سر و کار داشته اند، بیش از دیگر هنرمندان با کتاب و نوشتار انس یافته اند. از این رو مکتوب کردن اطلاعات و تجربیات خوشنویس و نیز ارایه و ثبت آن، ساده‏تر به نظر می‏رسد و با نگاهی گذرا در می‏یابیم که حتی نزدیک به نیمی از رساله های بازمانده، منظوم است. خوشبختانه دربارۀ کتابت و هنرهای وابسته به آن، بیش از هنرهایی چون: معماری، موسیقی و حتی نگارگری، متن هایی آموزشی  به جا مانده است که روشنگر پژوهشگرانِ عرصۀ هنرهای ایرانی- اسلامی تواند بود.

اکنون متن‏هایِ آموزشی که به شکل رسالۀ مستقل و کامل تالیف شده و یا به صورتِ فرعی و ضمنی به کتابت و نسخه‏پردازی پرداخته اند، معرفی می‏گردد و گفتنی است که این متن‏ها به‏جز تذکره‏هایی چون: گلستان هنر، مناقب هنروران، تذکرۀ خوشنویسان و ... است. همچنین رساله‏های: قانون الصور( صادقی بیک افشار) و جلدسازی (سید یوسف حسین) به این جهت که اختصاصاً به نگارگری و جلدسازی پرداخته‏اند، جزوِ متون زیر قرار نگرفته‏اند.

در آغاز متن‏هایِ معرفی شده، به ترتیب از نکات زیر آگاه می شویم:

نام کتاب یا رساله و نویسندۀ آن/ تاریخ تدوین متن/ قالبِ متن (نظم یا نثر) / نوع متن ( رسالۀ مستقل،  بخشی از کتاب، رساله یا مرقع و رسالۀ پراکنده )

ناگفته پیداست که در اینجا متن ها و رساله‏هایی که به زبان فارسی تدوین شده اند و در حوزۀ خوشنویسیِ ایرانی است، معرفی شده و در نتیجه به متن های عربی و ترکی و جز آن، اشاره‏ای نشده است.

1. چهار مقاله (مجمع النوادر) از نظامی عروضی سمرقندی (در 552 ق.)، بخشی از کتاب به نثر است.

نخستین مقاله از چهار مقالۀ آن در ماهیت دبیری و کیفیتِ دبیر کامل است.

2. بیان الصناعات (نیمۀ دوم سدۀ ششم) از حبیش بن ابراهیم بن محمد تفلیسی، بخشی از کتاب به نثر است.

سه باب از بیست باب آن عبارت است از: اندر آمیختن رنگ‏ها، اندر آمیختن حِبر و مداد و چیزهایی که دبیران را شاید، اندر نبشته‏ها بردن از کاغذ و پدید آوردن از هر گونه.

3. راحه الصدور و آیه السرور (در 599 تا 603 ق.) از محمد بن علی بن سلیمان الراوندی، بخشی از کتاب به نثر و نظم است.

پس از شرح کلیِ استخراج حروف از اشکال هندسی، قواعد حروف (خطوط سته) را از حرف الف تا حرف یا در قالب نثر و گاه نظم بیان کرده است.

4. نفایس‏الفنون فی عرائس العیون (نیمۀ اول سدۀ هشتم هجری) از شمس الدین محمد آملی، بخشی از کتاب به نثر است.

فصلی در تراشیدن قلم و نیز بابی در حسنِ خط و قواعد کلیِ حروف دارد و سپس اشاره ای کوتاه به تفاوت شکل حروف در خطوط گوناگون کرده است.

5. آداب‏الخط (نیمۀ اول سدۀ هشتم) از عبدالله صیرفی، رسالۀ مستقل به نثر است.

پس از مقدمه، ترتیب مطالب به قرار زیر است:

فصل اول: در بیان فضیلت این علم/ فصل دوم: در صفت مداد ساختن/ فصل سوم: در قلم شناختن و تراشیدن (باب اول: در معرفت خط و اسماء خطوط/ باب دوم: در ذکر اصول خط و بیان حد هر حرفی از حروف مفرده بر طریقۀ ملک الکتاب علی بن مقله، در بیان اصول ترکیبی که مرکب از دو حرف باشد، در بیان ترکیب که زیاده از دو حرف بود و در آن ترکیب مدات واقع شده، در بیان ابتدا و انتهای حروف، خاتمه: در بیان قلم گرفتن و بر دُرج نهادن و راندن و گردش قلم)

6. دستورالکاتب فی تعیین المراتب (در767 ق.) از شمس منشی، بخشی از کتاب به نثر است.

فصل‏هایِ آغازین آن به فضیلتِ کاتب و مقام و شرفِ او، آدابِ کُتاب و آلاتِ ایشان، زمان و مکانِ کتابت پرداخته است.

7. اصول و قواعد خطوط ستّه (نیمۀ دوم سدۀ نهم)، از فتح الله سبزواری،  رساله ای مستقل به نثر است.

شامل فاتحه در سه فصل است: فصل اول: در فضیلت خط و زمان ظهور آن، فصل دوم: در اسباب کتابت، فصل سوم: در بیان تراشیدن و در انگشت گرفتن و...

ادامۀ رساله به قرار زیر است:

باب اول: در بیان مفردات حروف، باب دوم: در بیان ترکیبات حروف، باب سوم: در شرح قواعدی که بی‏رعایت آن خط تمام نشود.

فصل دوم: در خواص قلم نسخ

فصل سوم: در خواص توقیع و رقاع

خاتمۀ رساله نیز در دو فصل عبارت است از:

فصل اول: در پیدایش و قواعد حروف نسخ تعلیق

فصل دوم: در پیدایش و قواعد حروف تعلیق

8. جوهریه (در 837 ق) از سیمی نیشابوری، رساله ای مستقل به نثر است.

این رساله در شامل آداب دبیری و منشی گری است و در آن به شرح اخلاق دبیر، تراشیدن قلم، مرکب سازی و رنگ های الوان و حل کاری پرداخته است. سپس زمان و مکان مناسب برای خوشنویسی را بیان می کند. ضمناً به اعتقادات و خرافات در باب کتابت نیز اشاره هایی کرده است.

9. تحفه‏المحبین (در 858 ق) از یعقوب بن حسن سراج شیرازی، رساله ای مستقل به نثر و نظم است.

این رساله به شکل کتابِ مستقل منتشر گردیده و شامل مطالب ذیل است:

توشیح: در بیان فضیلت خط و تبیین آن که خط اشرفِ صنایع است.

مقدمه: در بیان وضع خط و اقلام نگاشتن

مقالت اول: باب اول: در ذکر احوال و اوصاف قلم و کیفیت تراشیدن آن، باب دوم: در بیان تراشیدن قلم، باب سوم: در بیان اوضاع قلم و گرفتن آن بر دُرج نهادن و راندن و گردش قلم، باب چهارم: در بیان ترکیب مداد مرکب، باب پنجم: در بیان آداب کاتب و اسباب کتابت

مقالت دوم: باب اول: در بیان وضع خط، باب دوم: در بیان اسماء خطوط، باب سوم: در بیان اصول خط بر نقطه و ذکر هر حدی از حدود مفردات بر طریقۀ علی بن مقله و ابن بواب، باب چهارم: در بیان اصول ترکیب مرکبات، باب پنجم: در اسماء حروف بر حسب هیأت آن و وضع واضع، باب ششم: در بیان اتمام صُوَر حروف مفرد و ذکر احسن اشکال آن، باب هفتم: در بیان ابتدا آت حروف و انتها آت آن، باب هشتم: در بیان نکته ای چند از این علم شریف که شفاهاً از حضرت استاد خود شنیده و... .

خاتمه: فصل اول: در بیان اختلاف بعضی از صورت خط

فصل دوم: در بیان حروفی را که صور مخصوصه نباشد و...

10. کاغذ، رنگ های الوان، مرکب، خط اَوهَل و مُشجر (سدۀ نهم هجری) از نویسنده ای ناشناس. به نظر، بخشی از یک رساله به نثر است.

مقدمه ای کوتاه دربارۀ کاغذ دارد و سپس به روش تهیۀ رنگ های مفرد و مرکب پرداخته است. در ادامه حل کاری را شرح و پس از آن ساختن مرکب و میزان مواد موجود در آن را توضیح داده است. بعد از ذکر ویژگی های قلم نیک در پایان به روش نوشتن خط اوهل و مشجر که از خطوط رمزی بشمار می روند، پرداخته است.

11. آداب خط( که به صراط السطور شهرت یافته است.)،  از سلطان علی مشهدی (در920 ق)، رساله ای مستقل به نظم است.

این اثر، مهم‏ترين سرودۀ وي و بالغ بر سی صد بیت است و نسخهاي از آن به خط سلطان علي در كتابخانۀ ملی روسیه وجود دارد.

با حمد و سپاس حق تعالی و نعت پیامبر (ص) آغاز می گردد و از نسبت خط کوفی به حضرت علی(ع) سخن می گوید. دیگر از عنوان های رساله به ترتیب عبارت است از:

در تعریف و فضیلت خط، در بیان حال خود و شروع در مشق خط، در ذکر خوشنویس شدن، در بیان حُسنِ خط، در بیان قلم، در بیان مُرکب ساختن، در تعریف کاغذ و رنگ کردن، آهار ساختن و بر روی کاغذ مالیدن و مُهره کشیدن، در تعریف قلمتراش و تراشیدن قلم و قط زدن، در بیان واضع خط نسخ تعلیق، در بیان ترکیب و قواعد خط، در وصف نقل کردن خط، در وصف تعلیم خط و قواعد خوشنویسی، در بیان تعلیم حروف و منع اصلاح کردن خط، دربارۀ اخلاق خوشنویس و فایدۀ گوشه نشینی که لازمۀ خوشنویسی است. سپس به تاریخ سرایش و ختم رساله می پردازد.

12. تعلیم الخطوط (پیش از 926 ق.) از علی بن حسن خوشمردان، رسالۀ مستقل به نثر است.

با توحیدِ باری و منقبت حضرت شاه مردان آغاز می‏گردد و پس از آن به عنوان‏هایِ زیر پرداخته است:

در ذکر اسامی و احوال استادانِ ماتقدم ، در شرح قلم تراشیدن و مداد ساختن، در ذکر اصول و قواعد حروف مفردات، در ذکر آن که میانِ دو حرفِ مرکب فاصله چند نقطه است، در شرح اسامی حروف، ترکیبی که از دو حرف زیاده باشد، در ابتدا و انتهایِ حروف، در قلم به دست گرفتن و بر کاغذ راندن.

(نک: نامۀ بهارستان، دفتر 6 ، به تصحیح احسان الله شکراللهی منتشر شده است.)

13. آداب الخط (حدودِ 930 ق.) از مجنون رفیقی هروی، رسالۀ مستقل به نظم است.

گفتنی است که وی از نوادرِ هنر ایران است و با داشتن سه رسالۀ آموزشی منظوم و منثور، هنوز به درستی معرفی و شناسایی نشده است. مجنون فرزند کمال الدین محمود رفیقی هروی (از خوشنویسان سدۀ نهم هجری) بوده است.

آداب الخط پس از مقدمه به نَعت پیامبر و منقبت دوازده امام و دعای دولت شاهزادۀ جهان می‏پردازد و همچنین

باب اول: در ذکر مخترعان و داستان هر یک از ایشان (از حضرت علی تا سلطان‏علی مشهدی)، باب دوم: در بیان ادوات کتابت (در ساختن سیاهی، طلا حل کردن، ساختن شنگرف، در لطافت کاغذ، رنگ گلگون و زرد و لاجوردی، در معرفت قلم خوب و تعیین درازی زبان قلم، قلمتراش و قلم تراشیدن، در معرفت نی قط)، باب سوم: در معرفت نقطه و بیان حروف مفرد [در نستعلیق]، باب چهارم: در شکل حروف و نام هر یک و اتصال و تعیین مقام هر یک، باب پنجم: در اتصالات و انفصالات و بیان مدات.

14. رسم الخط (در 940 ق)  رسم الخط، رساله ای مستقل به نظم است.

با ستایش حق تعالی و نعت رسول اکرم (ص) و منقبت امیرالمؤمنین(ع) آغاز می گردد. سبب نظم کتابت و دعای دولت شاهزاده، در صفت سیاهی خوب و ساختن سیاهی و شناختن اجزای آن، در طریق محافظت مداد و مراقبت از هر گونه فساد، در علامت کاغذ لطیف، در شناختن خوبی قلم و معرفت تراشیدن قلم، در تعیین اوقات کتابت، در شرایط محل کتابت، در بیان آن که نقطه میزان خط است، در صفت [حروف ثلث و محقق و توقیع]، در صفت حروف مرکب، در اوصاف مفردات، خاتمه.

15. خط و سواد (اواسط سدۀ دهم) از مجنون رفیقی هروی، رسالۀ مستقل به نثر است.

بخش آغاز این رساله به میرعلی هروی منسوب و بارها چاپ شده است. پس از مقدمه در برگیرندۀ مطالب زیر است:

باب اول: در بیان خطوط و سطح و دور و وجه تسمیۀ هر یک [از معقلی تا نستعلیق]، باب دوم: در ذکر استادان و مخترعان و بیان مرتبۀ ایشان از [ابن مقله تا سلطانعلی مشهدی]، باب سوم: در بیان آداب کتابت (کتابت خانه، شناختن سیاهی شنگرف، زنگار، طلا، کاغذ، خوب و رنگ کردن آن، در شناختن قلم و قط قلم)، باب چهارم: در بیان قواعد خط نسخ تعلیق، باب پنجم: در شکل هر یک از حروف و وجه تسمیۀ هر شکل، باب ششم: در حُسن خط و اتصال حرف ها و مدات.

16. گلزار صفا (در950 ق) از صیرفی،  رساله‏ای مستقل به نظم است.

پس از سبب نظم، تنها دو صفحۀ آن دربارۀ ترغیب نمودن به حُسن خط و صفت کاغذ مجموع است که مستقیماً به خوشنویسی ارتباط دارد. سپس به ذکر انواع رنگ و حَل کاری پرداخته است.

17. دیباچۀ مرقع بهرام میرزا صفوی (در 951 ق) از دوست محمد گواشانی هروی، بخشی از مقدمه به نثر است. پس از مقدمه به اسامی شریف نسخ نویسان و سپس به بیان استادان خط نستعلیق پرداخته است و در ادامۀ دیباچه شرح حال نقاشان، مصوِران و مذهِبان کتابخانۀ اعلی است.

18. قوانین الخطوط (در960 ق) از محمود بن محمد، رسالۀ مستقل به نثر است. شامل مطالب زیر است:

مقالۀ اول: در شناختن قلم، مقالۀ دوم: در تراشیدن قلم، مقالۀ سوم: در گرفتن قلم و راندن و حرکات انگشت، مقالۀ چهارم: در قواعد خط بر طریق نقطه و دایره، مقالۀ پنجم: در بیان اصول خط و ذکر هر حد از حدود مفردات. به شرح اصول خط ثلث و محقق می پردازد و یادآوری می کند که چون قواعد نستعلیق را سلطان علی مشهدی به نظم درآورده است، به آن خط نپرداخته است. خاتمه: در ذکر اوستادان خطوط

اصل اول: در ذکر اوستادان خطوط اصل، اصل دوم: در ذکر اوستادان نستعلیق

19. دیباچۀ مرقع شاه طهماسب (در 964 ق) از قطب الدین محمد قصه خوان، بخشی از مقدمه به نثر است.

تاریخچۀ مختصر خط را از ابن مقله و ابن بواب تا منشیانی چون امیر منصور و خواجه جبرییل و غیره دنبال کرده است. ادامۀ دیباچه دربارۀ نقاشی و نقاشان است.

20. ریاض الابرار (در 979 ق.) از حسین عقیلی رستمداری، بخشی از کتاب به نثر است.

شاملِ مقدمه: در بیان مستند ساختن علم خط به حضرت شاه ولایت پناه(ع)

بیان اول: در قط زدن قلم و قلم شناختن، بیان دوم: به قواعد خط ثلث و محقق پرداخته است، بیان سوم: در مرکبات دو حرفی، بیان چهارم: اسماء و احکام حروف، بیان پنجم: در ترکیب زیاده از دو حرف، بیان ششم: در ابتدا و انتهای حروف، بیان هفتم: در گرفتن و راندن قلم، بیان هشتم: در خصوصیات تعلیق و نستعلیق

خاتمه: در روش مُرکب برداشتن و مرکب ساختن و در بیان رسم الخطوط

بیان اول: در بیان کاغذ، بیان دوم، زرد کردن کاغذ و دیگر چیزها، بیان سوم: رنگ سرخ، بیان چهارم: رنگ آل، بیان پنجم: رنگ کبود، بیان ششم: رنگ زنگاری، بیان هفتم: رنگ خودرنگ، بیان هشتم: رنگ عودی و رنگ سبز، بیان نهم: رنگ گلگون، بیان دهم: رنگ فریسه، بیان یازدهم: رنگ نارنجی، بیان دوازدهم: در بیان رنگ های مختلف

خاتمه: در بیان آهار کردن

مقدمه: در بیان حل کردن طلا و نقره

در بیان حل کردن لاجورد، شنجرف، زنگار، طلق، زرنیخ، گل هرمز و عروسک.

21. آداب المشق (نیمۀ دوم سدۀ دهم هجری) از باباشاه اصفهانی، رسالۀ مستقل به نثر است.

این رساله به اشتباه به میرعماد قزوینی نیز منسوب بوده است. این متن که بارها چاپ شده، شامل فصل های زیر است:

فصل اول: در بیان آن که کاتب را از صفات ذمیمه احتراز می یابد کرد، فصل دوم: در بیان اجزای خط (تحصیلی و غیرتحصیلی) که در این فصل به تفصیل دربارۀ دوازده جزء تحصیلی سخن می رود که عبارت است از: ترکیب، کرسی، نسبت، ضعف، قوت، سطح، دور، صعود مجاز، نزول مجازی، اصول، صفا و شأن، فصل سوم: در تعریف مشق و انواع و آداب آن، فصل چهارم: در بیان قلم تراشیدن، فصل پنجم: در آداب مرکب ساختن، فصل ششم: در ترتیب کردن کاغذ.

گفتنی است که نسخه‏ای از این رساله به خط باباشاه در کتابخانۀ دانشگاه پنجاب لاهور وجود دارد.

22. فواید الخطوط (در 995 ق) از درویش محمد بن محمد بخاری، رسالۀ مستقل به نثر و نظم است.

از طولانی ترین رساله های مستقل و مربوط به خوشنویسی است و ترکیبی از چند رساله  از جمله: آداب خط (سلطان علی مشهدی) و رسم الخط (مجنون هروی) است و البته بدون اشاره به منابع .

شامل: دیباچه، فصل اول: در پیدا شدن خط و فضیلت و شرف علم خط، فصل دوم: در اسباب اوقات کتابت: مقاله در معرفت قلم و آنچه متعلق به قلم است و مقاله در شناختن کاغذ و مایتعلق او و مُهرۀ او، فصل سوم: در بیان موجدان و مخترعان خط، فصل چهارم: در مفردات و مرکبات خط، فصل پنجم: در بیان قواعد حروف مفرده و نُقوط خط... .

بدون اشاره صریح به خطی خاص، به قواعد خط نسخ پرداخته و سپس به قواعد ثلث و محقق اشاره هایی کرده است. فصل ششم: در بیان حروف مفردۀ مرکب، که به قواعد کلمات دو و سه حرفی پرداخته است، فصل هفتم: در بیان نسخ تعلیق به طریق اجمال. قواعد حروف این خط را شرح داده است، فصل هشتم: خط تعلیق و قواعد حروفِ آن را شرح داده است. خاتمه: در بیان کلیات علم خط.

23. حلیه‏الکُتّاب (اواخر سدۀ دهم هجری) از نویسنده ای ناشناس، باب سی ام از کتاب مجموعه الصنایع به نثر است.

فصل اول: در صنعت دارو دادن کاغذ که مانند بغدادی شود و نشف نکند، فصل دوم: اندر نقش قلم و روغن از کاغذ برداشتن، فصل سوم: در صنعت مرکب یاقوتی مستعصم که به یک قلم سه سطر توان نوشت و در غایت روشنی و براقی باشد، فصل چهارم: در دوده گرفتن، فصل پنجم: نوع دیگر از مرکب، فصل ششم: در صنعت مرکب مهوش، فصل هفتم: نوعی دیگر از مرکب...، فصل هشتم: درآمیختن زنگار و زرنیخ و شنگرف جهت نقاشی

خاتمه: در صنعت الکتاب که چون بنویسند پیدا نبوده و چون بر آتش برند پیدا شود.

24. کشف الحروف (سدۀ یازدهم) از عنایت الله شوشتری، رسالۀ مستقل به نثر است.

پس از حمد باری به میدان و شق و قطِ قلم و نیز تعلیم حروف، اندازۀ حرف و سپس تعلیم حرف در خط ثلث و نسخ پرداخته است.

( به تصحیح احسان الله شکراللهی، نک: مجموعه مقالات خوشنویسی( گردهمایی مکتب شیراز)، 1388

25. احیاء الخط (در1322 ق.) از زین العابدین بن فتح علی خویی، رسالۀ مستقل به نثر است.

این رسالۀ کوتاه به قواعد الفبای خط کوفی و ترکیب های آن پرداخته است و تنها رساله ای است که شکل حروف و اتصالات کوفی را شامل می شود. این رساله به ضمیمۀ قرآنی به خط کوفی (همین نویسنده) در تهران به چاپ سنگی رسیده است.

26. کشف الصنایع و مخزن البضاعه (در 1322ق.) از میرزا محمد شیرازی، بخشی از کتاب به نثر است.

سه فصل از سی فصل آن به صنعت مرکب سازی، صحافی، کاغذ ابری و رنگ سازی پرداخته است.

27. سروده های محمدحسین سیفی قزوینی (عمادالکتاب)، (در نیمۀ اول سدۀ چهاردهم هجری)، بخشی از دیوان اشعار خوشنویس و در حدود پنجاه بیت از منظومه ای است، شامل:

معرفی هنر خویش، ساختن مرکب، صفات قلم، تراشیدن قلم، کرسی حروف.

با بررسیِ اجمالی متن‏هایِ یادشده که بیشتر آنها منثور است، نتیجه می‏گیریم که تا دورۀ تیموری، آدابِ کتابت، بیشتر در بخشی از کتاب‏هایِ مربوط به انشا و دبیری بیان می‏شد و نگارش رساله‏هایِ مستقلِ خوشنویسی از اواخر دورۀ تیموری رونق یافته و با آغاز حکومت صفوی (907 ق) اوج گرفته است. در نتیجه بیشتر رساله هایِ مستقل در سدۀ دهم تدوین شده است.

نکتۀ دیگر این که برخی از این متن ها، بیانی روشن و مطالبی نو دارند(چون رسالات: صیرفی، یعقوب شیرازی، سلطان علی و باباشاه) و گروهی دیگر با بهره مندی و تقلید از آنها نوشته شده است و همچنین مجنون رفیقی هروی (ف حدود 950 ق) را می توان پرتلاش ترین نویسندۀ این گونه رساله هایِ آموزشی بشمار آورد.

حمید رضا قلیچ خانی

کتابنامه

1) تحفه المحبین، یعقوب بن حسن سراج شیرازی، به اشرف محمدتقی دانش پژوه، به کوشش کرامت رعنا حسینی و ایرج افشار، نشر میراث مکتوب و نقطه، تهران،1376

2) کتاب‏آرایی در تمدن‏اسلامی، نجیب مایل‏هروی، انتشارات آستان قدس رضوی، مشهد، 1372

4) رسالاتی در خوشنویسی و هنرهای وابسته، حمیدرضا قلیچ خانی،  انتشارات روزنه، تهران، 1373

3) دستورالکاتب فی تعیین المراتب، شمس منشی، دکتر محمود طاووسی، فرهنگستان هنر، تهران، 1387

4) چهارمقاله، نظامی عروضی سمرقندی، طهوری، تهران، 1368

5) نفایس الفنون فی عرایس العیون، علامه شمس الدین محمد بن محمود آملی (سدۀهشتم)،  کتابفروشی اسلامیه، 1377ق.

6) راحه الصّدور و آیهًْ السّرور (تاریخ آل سلجوقی)، محمدبن علی بن سلیمان الراوندی، به کوشش محمد اقبال، انتشارات امیرکبیر، تهران، (چ دوم) 1364

7) نامه بهارستان (مجلۀ مطالعات و تحقیقات نسخه های خطی) ـ کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، تهران

8) پیام بهارستان، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، تهران

9) کتاب ماه هنر، وزارت فرهنگ و ارشاد ، تهران، ویژه نامه‏های ‏شماره  69 تا 72)