نبودِ « نسخۀ خطی» در شعر سبک هندی
چکیده:
پیش از پیدایشِ چاپ در ایران، واژۀ «نسخه» و«دفتر» همانند و هم معنایِ «کتاب» در شعرِ فارسی به کار رفته است. در این مقاله، واژۀ نسخه و ترکیباتِ آن از شعر سبک هندی (از عرفی تا بیدل) استخراج و بررسی شده است و نیز نمونههایی از کاربردِ واژۀ کتاب و دفتر از آثارِ همان سخنوران، آمده است تا هم معنایی این واژگان در شعر فارسی آشکار گردد. همچنین روشن شده است که در شعر فارسی، ترکیبِ «نسخۀ خطی» تا دورۀ قاجار رواج نداشته و با پیدایشِ چاپ سربی و سنگی در نیمۀ نخستِ سدۀ سیزدهم، این اصطلاح در برابرِ نسخۀ چاپی و کتابِ چاپی ساخته شده است.
واژگان کلیدی:
نسخه، نسخۀ خطی، کتاب، دفتر، شعر سبک هندی
چند سال پیش بود که از استاد ایرج افشار شنیدم که در ادبیات کهن، واژۀ نسخه و دفتر به معنایِ کتاب استفاده شده است. این نکته را در ذهن داشتم تا این که هنگام تدوین رسالۀ دکتریام با عنوان:« واژگان و اصطلاحاتِ نسخه پردازی در شعر سبک هندی»بر آن شدم تا گفتۀ ایشان را با شواهد و مستنداتی روشن، همراه سازم. از این رو هشت سخنورِ سبک هندی را (به این قرار: عرفی شیرازی، صائب تبریزی، کلیم همدانی، نجیب کاشانی، اسیر شهرستانی، اشرف مازندرانی، سلیم تهرانی، بیدل دهلوی) برگزیده و واژۀ نسخه را همراه با فعلها و ترکیباتِ آن استخراج کردم.
یادآوری میکنم که نسخه در فعلهای مرکبی چون: نسخه برداشتن و نسخه گرفتن به معانی نمونه و رونوشت بکار رفته است و در شکلِ ترکیبی (ترکیبات اضافی) دستمایۀ ارزشمندی برای ترکیب سازی و تصویرسازیِ شاعران سبک هندی بوده است. با بررسی شعرِ پیشِ از صفوی (سدۀ سوم تا نهم هجری) درمییابیم که واژۀ نسخه، همچون دهها واژۀ تخصصیِ کتابت و کتاب آرایی، در شعر سبکِ هندی بیش از ادوار گذشته به کار رفته است.
گفتنی است که «نسخه» و تمام ترکیباتش که در دیوانِ هشت سخنورِ یادشده وجود داشته، پس از این نقل میگردد و تنها دربارۀ بیدل دهلوی که بیش از دیگران از این واژه و ترکیباتش بهره جسته است و آوردنِ تمامی آنها سببِ درازیِ سخن میگشت، به جلدِ نخست ازدیوان سه جلدیاش، بسنده شده است. اینک همراه با آوردنِ نمونههای بکار رفته، به شرح برخی نکات ادبی و نسخه شناسیِ آنها میپردازم.
متن کامل مقاله در شمارۀ نخست مجلۀ بساتین، 1393 منتشر شده است.
